Capitulaire De Villis

Un article de Wikipédia, l'encyclopédie libre.

Capitulaire De Villis
Description de cette image, également commentée ci-après
Capitulare de villis vel curtis imperii LXX

Droit Romano-germain

Type de document CapitulaireVoir et modifier les données sur Wikidata
Législateur CharlemagneVoir et modifier les données sur Wikidata
Année fin VIIIe début IXe
Langue LatinVoir et modifier les données sur Wikidata

Droit du haut Moyen Âge

Le capitulaire De Villis, ou plus exactement le Capitulare de Villis vel curtis imperii (ou imperialibus) est un acte législatif datant de la fin du VIIIe ou du début du IXe siècle[1].

Présentation[modifier | modifier le code]

Charlemagne fait part, à destination des villici, les gouverneurs de ses domaines (villæ, villis), d'un certain nombre d'ordres ou de recommandations qui pourront être contrôlés par les missi dominici (« les envoyés du maître »). Ce n'est pas une ordonnance générale mais un règlement presque exclusivement domestique[2]. Il a été publié pour la première fois par Hermann Conring, une première édition en 1647, une seconde en 1655, à la suite des lettres du pape Léon III, d'après le manuscrit qui était alors conservé dans la bibliothèque de Helmstadt[3].

Ce document est surtout connu par ses capitules (articles) 43, 62 et, surtout, 70, qui contient la liste d'une centaine de plantes, arbres, arbustes ou simples herbes dont la culture est préconisée, ordonnée dans les jardins du domaine royal. Par cette longue ordonnance de 70 articles (les fameux capitulæ), Charlemagne entendait, huit siècles avant Sully, réformer entièrement l'agriculture et l'administration de ses domaines, immenses superficies puisqu'ils s'étendaient de l'Allemagne à l'Espagne. Cependant, il serait par trop inexact et restrictif de réduire ce texte de 70 capitules à ces seuls trois articles puisqu'il « énumère [aussi] les types d’artisans idéalement attachés au service du souverain dans le cadre des domaines fonciers relevant du fisc (...) [comme] des forgerons et orfèvres (...), des charpentiers, [des] fabricants de savon, [des] boulangers, [des] maîtres-brasseurs et [des] mineurs.»[4]

Calendrier des activités par saison, époque des Carolingiens au IXe siècle.
Une page du capitulaire.
Chapitre LXX du Capitulare de Villis vel curtis imperii.

Alcuin, auteur du Capitulaire De Villis ?[modifier | modifier le code]

L'auteur et la date de ce long texte, dont le seul exemplaire encore existant est conservé à la Herzog August Bibliothek, située à Wolfenbüttel en Allemagne, sont inconnus comme c'est souvent le cas pour les manuscrits carolingiens. Cependant, le fait que le document s'intitule imperii plutôt que regni suggère qu'il a plutôt été rédigé après le couronnement de Charles comme empereur à la Noël 800.

Cette véritable somme technique d'une quarantaine de pages, n'a pu être écrite in extenso par Charlemagne mais reflète sa volonté politique, économique et culturelle. Cependant, certains auteurs[Qui ?] pensent qu'il aurait pu participer à certains articles comme la vénerie ou la fauconnerie.

Ce texte, qui s'intéresse et décrit minutieusement mille choses et activités (les métiers, les tissus, la chasse, la boucherie, la médecine, la botanique, l'agriculture, l'alimentation, mais aussi l'autorité dévolue à la reine, l'enseignement et la création d'écoles, etc.), n'a pas pu de toute évidence être écrit par un seul homme mais par une équipe complète. C'est une œuvre collective : l'une des premières du genre[réf. nécessaire].

Pour tenter d'attribuer une paternité à ce capitulaire, il ne reste que les érudits, les savants de l'époque au premier rang desquels arrivent les moines. Selon les spécialistes de la question[Qui ?], ce serait, pour sa plus grande partie, l'œuvre de l'un des grands scribes de Charlemagne. On[Qui ?] penche aujourd'hui pour Alcuin.

L'article 70[modifier | modifier le code]

Bien qu'identifier précisément les espèces sélectionnées ne soit pas toujours aisé, la longue énumération des 94 plantes (73 herbes, 16 arbres fruitiers, 5 plantes textiles et tinctoriales) que les domaines royaux se doivent de cultiver, contenue dans les chapitres 43, 62, et surtout 70, donne de précieuses indications sur les fruits et légumes cultivés à l'époque en Europe Occidentale.

Les jardins modélisés[modifier | modifier le code]

Pour la première fois, les différents jardins des moines sont clairement nommés et situés dans l'espace ; de même leurs attributions et leur contenu sont définis et, pour certains, détaillés. On obtient ainsi trois sortes de jardins différents :

Le capitulaire De Villis de nos jours[modifier | modifier le code]

Aujourd'hui beaucoup de monastères possèdent un jardin (plus ou moins) conforme au capitulaire. Citons, outre Corbie :

On peut citer également le jardin monastique médiéval de Tusson (Charente) créé dans les années 1995 par le Club Marpen (qui s'est également inspiré des plans de St-Gall) autour des vestiges du prieuré double de l'ordre de Fontevraud situé dans le bas du village

Les espèces qui suivent sont toutes mentionnées dans le chapitre LXX du Capitulaire de Villis, avec leur nom commun et le nom scientifique correspondant.

espèce nom commun nom scientifique famille
lilium Lys Lilium candidum Liliacées Lilium candidum 2 (lit).jpg
rosas Rose Rosa Rosacées Flore des serres v16 025a.jpg
fenigrecum Fenugrec Trigonella foenum-graecum Fabacées Trigonella foenum-graecum - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-273.jpg
costum Menthe-coq Tanacetum balsamita Asteracées Tanacetum balsamita cv.majus Kh.208 Habitus.jpg
salviam Sauge Salvia officinalis Lamiacées Salvia officinalis - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-126.jpg
rutam Rue Ruta graveolens Rutacées Ruta graveolens - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-259.jpg
abrotanum Aurone Artemisia abrotanum Asteracées Abrotonon 23v Dioscoride Vienne.png
cucumeres Concombre Cucumis sativus Cucurbitacées Cucumis sativus Blanco2.299.png
pepones Melon Cucumis melo Cucurbitacées Melon-LarousseMedical.jpg
cucurbita Calebasse ou Gourde Lagenaria siceraria Cucurbitacées Groote Cauwoorden 630 Dodoens 1554.png
fasiolum Cornille Vigna unguiculata Fabacées Vigna unguiculata Blanco2.286.png
ciminum Cumin Cuminum cyminum Apiacées Historical CUMIN.jpg
ros marinus Romarin Rosmarinus officinalis Lamiacées Rosmarinus officinalis - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-258.jpg
careium Carvi Carum carvi Apiacées Carum carvi - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-172.jpg
cicerum italicum Pois chiche Cicer arietinum Fabacées Cicer arietinum Taub129.png
squilla Scille maritime Drimia maritima Hyacinthacées Drimia maritima - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-277.jpg
gladiolum Glaïeul Gladiolus Iridacées Gladiolus (PSF).png
dragantea Estragon Artemisia dracunculus Asteracées Deutscher Estragon.jpg
anesum Anis Pimpinella anisum Apiacées Koehler1887-PimpinellaAnisum.jpg
coloquentida Coloquinte Citrullus colocynthis Cucurbitacées Citrullus colocynthis - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-040.jpg
solsequiam Souci Calendula officinalis Asteracées Calendula officinalis - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-024.jpg
ameum Khella Ammi visnaga Apiacées Khella (Ammi visnaga (L.) Lam.); flowering and fruiting stem Wellcome V0042938.jpg
silum Chervis Sium sisarum Apiacées Illustration Sium sisarum0.jpg
lactuca Laitue Lactuca sativa Asteracées Starr 081031-0395 Lactuca sativa.jpg
git Nigelle Nigella sativa Ranunculacées IMG 0502 Nigella sativa.jpg
eruca alba Roquette Eruca sativa Brassicacées Erucastrumsp and Eruca sp Sturm06035.jpg
nasturtium Cresson de fontaine Nasturtium officinale Brassicacées 198 Radicula nasturtium aquaticum.jpg
parduna Grande bardane Arctium lappa Asteracées Arctium lappa — Flora Batava — Volume v4.jpg
puledium Menthe pouliot Mentha pulegium Lamiacées Mentha pulegium.jpg
olisatum Maceron Smyrnium olusatrum Apiacées Smyrnium olusatrum.jpg
petreselinum Persil Petroselinum crispum Apiacées 137 Petroselinum sativum Hoffm.jpg
apium Céleri Apium graveolens Apiacées Apium graveolens — Flora Batava — Volume v4.jpg
levisticum Livèche Levisticum officinale Apiacées Illustration Levisticum officinale1.jpg
savinam Genévrier sabine Juniperus sabina Cupressacées Juniperus sabina - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-212.jpg
anetum Aneth Anethum graveolens Apiacées Illustration Anethum graveolens clean.jpg
fenicolum Fenouil Foeniculum vulgare Apiacées Foeniculum vulgare - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-148.jpg
intubas Chicorée endive Cichorium intybus Asteracées 49 Cichorium intybus.jpg
diptamnum Fraxinelle Dictamnus albus Rutacées Dictamnus albus Sturm16.jpg
Dictame de Crète Origanum dictamnus Lamiacées The Botanical Magazine, Plate 298 (Volume 9, 1795).png
sinape Moutarde blanche Sinapis alba Brassicacées Sinapis alba - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-265.jpg
satureia Sarriette commune Satureja hortensis Lamiacées Satureja hortensis Sturm51.jpg
sisimbrium Herbe au chantre ou Barbarée Sisymbrium officinale Brassicacées Sisymbrium officinale Sturm4.jpg
mentam Menthe poivrée Mentha piperita Lamiacées Mentha × piperita - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-095.jpg
mentastrum Menthe en épi ou Menthe verte Mentha spicata Lamiacées Mentha viridis - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-096.jpg
tanazitam Tanaisie Tanacetum vulgare Asteracées Tanacetum vulgare Sturm13047.jpg
neptam Cataire Nepeta cataria Lamiacées Nepeta cataria Sturm24.jpg
febrefugiam Camomille Sauvage Matricaria chamomilla Asteracées Matricaria recutita - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-091.jpg
papaver Pavot Papaver Papaveracées Papaver rhoeas - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-101.jpg
beta Bette Beta vulgaris Amaranthacées Beta vulgaris - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-167.jpg
vulgigina Asaret d'Europe Asarum europaeum Aristolochiacées Asarum europaeum Sturm04046.jpg
mismalvas Mauve musquée Malva moschata Malvacées Malva moschata — Flora Batava — Volume v10.jpg
alteas Guimauve Althaea officinalis Malvacées Althaea officinalis - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-008.jpg
malvas Grande mauve Malva sylvestris Malvacées Malva sylvestris - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-222.jpg
carvitas Carotte Daucus carota Apiacées Ferdinand Bernhard Vietz07.jpg
pastenacas Panais Pastinaca sativa Apiacées Pastinaca sativa Sturm28.jpg
adripias Arroche des jardins Atriplex hortensis Amaranthacées Atriplex spp Sturm29.jpg
blidas Amarante blette Amaranthus blitum Amaranthacées Amaranthus blitum — Flora Batava — Volume v9.jpg
ravacaulos Chou-rave Brassica oleracea var. gongylodes Brassicacées Chou-rave blanc Vilmorin-Andrieux 1883.png
caulos Chou Brassica oleracea Brassicacées Chou Milan hâtif d'Aubervilliers Vilmorin-Andrieux 1904.png
uniones Oignon Allium cepa Amaryllidacées Kromuon 185v Dioscoride Vienne.png
britlas Ciboulette Allium schoenoprasum Amaryllidacées Illustration Allium schoenoprasum and Allium cepa0 clean.jpg
porros Poireau Allium porrum Amaryllidacées Purjolök, Iduns kokbok.jpg
radices Radis Raphanus sativus Brassicacées Radis violet gros d'hiver Vilmorin-Andrieux 1883.png
ascalonica Échalote Allium oschaninii Amaryllidacées Allium ascalonicum Ypey29.jpg
cepas Ciboule Allium fistulosum Amaryllidacées Allium fistulosum Ypey26.jpg
alia Ail Allium sativum Amaryllidacées Allium sativum Woodwill 1793.jpg
warentia Garance Rubia tinctorum Rubiacées Rubia tinctorum - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-123.jpg
cardones Cardon, Artichaut Cynara cardunculus Asteracées Ignaz Alberti04.jpg
fabas majores Fèves Vicia faba Fabacées Illustration Vicia faba1.jpg
pisos mauriscos Pois Pisum sativum Fabacées Illustration Pisum sativum0.jpg
coriandrum Coriandre Coriandrum sativum Apiacées Coriandrum sativum - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-193.jpg
cerfolium Cerfeuil Anthriscus cerefolium Apiacées 141 Anthriscus cerefolium Hoffm.jpg
lacterida Épurge Euphorbia lathyris Euphorbiacées Euphorbia lathyris Sturm33.jpg
sclareiam Sauge sclarée Salvia sclarea Lamiacées Salvia sclarea Sturm50.jpg

Texte[modifier | modifier le code]

Manuscrit[modifier | modifier le code]

  • De villis vel curtis imperii, bibliothèque de Wolfenbüttel, ms. Helmstadet 254

Rééditions modernes[modifier | modifier le code]

  • Hermannus Conringius, Leonis III Papae Epistolae ad Carolum Magnum Imperatorem : Capitulare Caroli M. de villis suis, Helmestadii, Typis & sumtibus Henningi Mulleri, (lire en ligne).
  • Étienne Baluze, Pierre Chiniac de La Bastide (ed.), « Capitulare de villis Karoli Magni illius, id est, antequàm fieret Imperator », dans Capitularia regum Francorum. Additæ sunt Marculfi monachi & alliorum formulæ veteres, & notæ doctissimorum virorum, chez François-Augustin Quillau, Paris, 1780, tome 1, col. 331-342 (lire en ligne)
  • Georg Heinrich Pertz , « Capitulare de villis imperialibus », dans Monumenta Germaniae Monumenta, 1835, p. 181-187 (lire en ligne)
  • Alfred Boretius, « Capitulare de Villis », dans Capitularia regum Francorum (Monumenta Germaniae Historica), Hanovre, 1883, tome 1, p. 82-91 (lire en ligne)
  • R. Schneider, « Capitulare de villis », dans Kapitularien, Göttingen 1968, p. 20-28 (texte dans Bibliotheca Augustana, 1978)
  • Carlrichard Brülh, « Capitulare de Villis », dans Monumenta Germaniae Historica, Stuttgart, 1971

Références[modifier | modifier le code]

  1. Benjamin Guérard, « Explication du capitulaire de Villis [premier article.] », Bibliothèque de l'école des chartes, vol. 14, no 1,‎ , p. 201–247 (DOI 10.3406/bec.1853.445132, lire en ligne, consulté le )
  2. Benjamin Guérard, « Explication du capitulaire de Villis », p. 201
  3. Hermannus Conringius, Leonis III Papae Epistolae ad Carolum Magnum Imperatorem : Capitulare Caroli M. de villis suis, Helmestadii, Typis & sumtibus Henningi Mulleri, (lire en ligne), p. 88-101.
  4. Laure Verdon, Le Moyen Âge, Le Cavalier Bleu, coll. « Idées reçues », , 35 p. (ISBN 2-84670-049-4), p. 11

Bibliographie chronologique[modifier | modifier le code]

  • Johann Heinrich Ress (de), Des Kaisers Karls des Großen Capitulare de Villis zum Belage seiner Stats und Landwirthschaftskunde, chez Carl Gottfried Fleckeisen, Helmstedt, 1794, 125p. (lire en ligne)
  • Benjamin Guérard, Explication du capitulaire « De Villis », Bibliothèque de l'École des chartes, 1853, vol. 14, 1re partie, p. 201-247 [lire en ligne] ; 2e partie, p. 313-350 [lire en ligne] ; 3e partie, p. 546-572 [lire en ligne].
  • Karl Gareis, Die Landgüterordnung Kaiser Karls Des Grossen (Capitulare de Villis Vel Curtis Imperii), J. Guttentag, Berlin, 1895 (lire en ligne)
  • E. Winckler, Zur Lokalisierung des sogenannten Capitulare de villis, dans Zeitschrift für romanische Philologie, 1913, tome 37, p. 513
  • Alfons Dopsch, Das Capitulare de Villis, die Brevium Exempla und der Bauplan von St. Gallen, dans Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, 1916, no 13, p. 41-70
  • Marc Bloch, L'origine et la date du Capitulare de Villis, dans Revue historique, 1923, tome 55, p. 40-56 (lire en ligne)
  • Charles H. Taylor, The unity of the « Capitulare de Villis », dans Revue belge de Philologie et d'Histoire, 1924, no 3-4, p. 759-768 (lire en ligne)
  • Theodor Mayer, Zur entstehung des capitulaire de villis, dans Vierteljahrschrift für Sozial und Wirtschaftsgeschichte, 1924, p. 112-127
  • François Louis Ganshof, Observations sur la localisation du Capitulare de Villis, dans Le Moyen Âge, 1949, no 3-4, p. 201-224 (lire en ligne)
  • Jean Barbaud, Le capitulaire De villis et le développement des jardins médicinaux sous Charlemagne, dans Histoire des sciences médicales, 1989, volume 23, no 4, p. 299-308 (lire en ligne)
  • Élisabeth Magnou-Nortier, Capitulaire De Villis et curtis imperialibus (vers 810-813) : texte, traduction et commentaire, Revue historique, no 607, juillet-septembre 1998, p. 643-690 [lire en ligne].
  • Marcelo Cândido da Silva, L'économie morale carolingienne (fin VIIIe début IXe siècle), dans Médiévales, printemps 2014, no 66, p. 159-178 (lire en ligne)

Voir aussi[modifier | modifier le code]

Articles connexes[modifier | modifier le code]

Liens externes[modifier | modifier le code]