Herbarius du Pseudo-Apulée

Un article de Wikipédia, l'encyclopédie libre.
(Redirigé depuis Sextus Apulieus Barbarus)
Herba Arnoglossa, illustration d'un manuscrit du VIe siècle (Leiden, Universitätsbibliothek MS. Q 9 fol 20r)

L’Herbarius du Pseudo-Apulée, (Herbarius Apulei), est un herbier artificiel d'origine latine, compilé au IVe siècle. Il passe en revue 131 plantes en indiquant les différents noms que l'on leur donne selon les régions, la façon de les cueillir, les zones où on les trouve et les usages médicinaux que l'on peut en faire[1].

Histoire[modifier | modifier le code]

Auteur[modifier | modifier le code]

L'œuvre a longtemps été attribuée à Apulée (de Madaure), philosophe et écrivain romain platonicien et intéressé par la magie, comme de nombreux manuscrits en font mention :

  • Apulei Platonis (Londres, British Library, Add ms 8928, f.28r)
  • Apuleius Plato (Londres, British Library, Coton Vitellius C III, f.19r)
  • Apuleius Platonicus Madaurensis (Londres, British Library, Harley ms 4986, f.1r)
  • Apuleius Platonis (Paris, BNF, Latin 6862, f.22v)

Cependant, les historiens sont arrivés à la conclusion qu'Apulée n'en était pas l'auteur, que l'on désigne désormais de "Pseudo-Apulée".

Des recherches récentes[2], ont démontré qu'en réalité, deux auteurs ont participé à la rédaction de l'Herbarius : le premier au IVe siècle, et le second entre le Ve siècle et le VIIe siècle. Le second aurait ajouté la préface, un nombre considérable de synonymes pour chaque plante, et quelques remèdes.

Diffusion et copies[modifier | modifier le code]

Cet ouvrage a connu une importante diffusion en Europe[3] et au Proche-Orient, traduit, copié et recopié par des générations de scribes jusqu'à l'invention de l'imprimerie[1]. Le manuscrit le plus ancien date du VIe siècle et est conservé à Leyde. La bibliothèque nationale de France en conserve une copie du IXe siècle[4], mais il s'en trouve dans beaucoup de bibliothèques. Au total, on dénombre une soixantaine de manuscrits copiés entre les VIe et le XVe siècle[5].

L'Herbarius a aussi connu une traduction en vieil anglais, datée de la fin du Xe siècle. Certains remèdes sont adaptés aux ingrédients insulaires, et pourraient dénoter d'un usage effectif de cet herbier.

Autour de 1481 parut sous les presses de Johannes Philippus de Lignamine sa première version imprimée, ce qui en fit le tout premier herbier totalement illustré imprimé[6].

Stemma codicum[modifier | modifier le code]

Les chercheurs Ernst Howald et Henry Sigerist ont comparé autant de manuscrits qu’ils ont pu en trouver et sont arrivés à la conclusion que le stemma de l'Herbarius se décomposait en trois branches, qu’ils nommèrent α, β et γ :

  • Les manuscrits de classe α seraient les plus proches de l’original, et la plupart de leurs représentants auraient été copiés entre les VIIe et VIIIe siècles.
  • Les manuscrits de classe β auraient les plus belles illustrations, le plus de représentants mais un texte insatisfaisant, et la classe se divise elle-même rapidement en plusieurs branches.
  • La classe γ comporte le moins de manuscrits, mais le Leyden Voss. Q.9 qui en fait partie est le plus ancien manuscrit que nous ayons conservé (7èmesiècle). Charles Singer a comparé cette classe à d’anciens papyrus et, selon lui, la classe γ apparaît la plus proche de ces reliquats antiques[7].
Harley ms 4986, folio 7v, herba lapatium (patience crépue) et herba dracontea (serpentaire). Le texte s'adapte aux illustrations.

Contenu[modifier | modifier le code]

L’Herbarius débute par une préface, suivie d'environ cent trente notices (le nombre varie d'un manuscrit à l'autre).

Chaque entrée suit une structure stéréotypée, claire et efficace. Elle débute par le nom censé être le plus commun de la plante, souvent mis en relief (par des lettres capitales ou de l’encre rouge dans les manuscrits). Suit une liste de synonymes, puis une description succincte de l’habitat de la plante, et très rarement de son apparence. Enfin, le préambule se complète assez souvent par des instructions de cueillette.

Chaque notice porte ensuite sur les remèdes que l'on peut concevoir avec la plante. Ps-Apulée indique d’abord le mal à soigner (par exemple ad luxum) avant de donner des instructions quant à l’utilisation du simple dont il est question, des mixtures à préparer, des amulettes à fabriquer, des ingrédients à réunir, parfois des incantations à prononcer, sans jamais déroger à cette structure en diptyque.

Enfin, nombre de manuscrits donnent une illustration pour chaque plante, parfois en pleine page, parfois en marge.

Index[modifier | modifier le code]

Chapitres tels que transcrits dans l'édition de Howald et Sigerist :

Chap. Titre Espèces [8]
1 herba plantago Plantago major, Plantago lanceolata
2 herba quinquefolium Potentilla reptans
3 herba verbenaca Verbena officinalis
4 herba simfoniaca Hyoscyamus niger, Hyoscyamus albus
5 herba viperina Polygonum bistorta
6 herba veneria Acorus calamus, Iris pseudacorus
7 herba pedeleonis Alchemilla vulgaris, Leontice leontopetalum
8 herba scelerata Ranunculus sceleratus, Ranunculus sardous
9 herba botracion statice Ranunculus acer, Ranunculus bilbosus
10 herba artemisia monoclonos Artemisia vulgaris, Artemisia arborescens
11 herba artemisia tagantes Artemisia dracunculus, Tanacetum vulgare
12 herba artemisia leptofillos Artemisia pontica, Artemisia campestris
13 herba lapatium Rumex obtusifolius
14 herba dracontea Dracunculus vulgaris
15 herba priapiscus Orchis mascula
16 herba gentiana Gentiana lutea, Gentiana amarella, Gentiana purpurea
17 herba orbicularis Cyclamen hederifolium, Cyclamen purpurascens, Cyclamen graecum
18 herba proserpinaca Polygonum aviculare
19 herba aristolochia Aristolochia clematitis, Aristolochia rotunda
20 herba nasturcium Lepidium sativum
21 herba hieribulbum Colchicum autumnale
22 herba apollinaris Convallaria maialis
23 herba camemelon Anthemis nobilis, Matricaria chamomilla, Tanacetum parthenium
24 herba camedris Teucrium chamaedrys, Teucrium lucidum
25 herba camellea Dipsacus silvester, Dipsacus fullonum, Daphne oleoides
26 herba camepitis Ajuga chamaepitys
27 herba camedafne Ranunculus ficaria, Ruscus hypophyllum
28 herba ostriago Viburnum lantana, Rubia peregrina
29 herba brittanica Cochlearia anglica, Rumex hydrolapathum, Rumex aquaticus
30 herba lactuca silvatica Lactuca scariola
31 herba argimonia Agrimonia eupatoria
32 herba asfodilus Asphodelus ramosus
33 herba lapatium acutum Rumex acetosa, Rumex crispus
34 herba centauria maior Blackstonia perfoliata, Centaurea centaurium
35 herba centauria minor Centaurium umbellatum, Erythraea centaurium
36 herba personacia Arctium lappa
37 herba fraga Fragaria vesca
38 herba ibiscum Althaea officinalis, Malva arborea
39 herba equiseta Equisetum sp.
40 herba malva erratica Malva silvestris
41 herba bovis lingua Cynoglossum officinale, Lycopsis arvensis, Anchusa italica, Anchusa officinalis, Anchusa undulata
42 herba scilla Drimia maritima
43 herba cotuledon Umbilicus rupestris
44 herba gallicrus Panicum crus-galli, Digitaria sanguinalis
45 herba marrubium Marrubium vulgare, Marrubium creticum
46 herba xifion Sparganium emersum, Gladiolus segetum
47 herba callitricum Callitriche verna, Asplenium trichomanes, Adiantum capillus-veneris
48 herba molu Leucojum aestivum[9], Allium nigrum
49 herba heliotropia Hypochoeris glabra, Heliotropium europaeum, Heliotropium villosum, Heliotropium supinum
50 herba grias Rubia tinctorum, Polygonatum odoratum
51 herba politricum Trifolium procumbens, Asplenium trichomanes
52 herba astula regia Asperula odorata, Salvia sclarea
53 herba papaver silvaticum Papaver somniferum
54 herba oenante Oenanthe pimpinellifolia, Filipendula vulgaris, Filipendula ulmaria
55 herba narcissus Campanula trachelium, Narcissus sp.
56 herba splenion Asplenium ceterach, Phyllitis scolopendrium
57 herba polion Teucrium scorodonia, Teucrium polium
58 herba victoriola Ruscus aculeatus, Ruscus hypoglossum
59 herba confirma Symphytum officinale
60 herba asterion Stellaria media, Aster amellus
61 herba leporis pes Trifolium arvense, Trifolium lagopus
62 herba diptamnum Dictamnus albus, Origanum dictamnus
63 herba solago maior Calendula officinalis, Heliotropium europaeum, Heliotropium villosum, Heliotropium supinum
64 herba solago minor Croton tinctorium, Chrozophora tinctoria
65 herba peonia Paeonia officinalis, Paeonia corallina
66 herba peristereon Aquilegia vulgaris, Lycopus europaeus, Lycopus exaltatus
67 herba brionia Bryonia dioica, Tamus communis
68 herba nimfea Nymphaea alba, Nymphaea heraclia
69 herba crision Trifolium pratense, Carduus tenuifolius, Carduus pycnocephalus
70 herba isatis Isatis tinctoria
71 herba scordeon Teucrium scordium
72 herba verbascum Verbascum thapsus
73 herba heraclea Centaurea calcitrapa, Sideritis romana
74 herba celidonia Chelidonium majus
75 herba solata Atropa belladonna, Solanum nigrum, Solanum dulcamara
76 herba senecion Senecio vulgaris
77 herba filix Filix sp., Dryopteris filix-mas
78 herba gramen Agropyrum repens, Cynodon dactylum
79 herba gladiolum Iris pseudacorus
80 herba rosmarinum Rosmarinus officinalis
81 herba pastinaca silvatica Daucus carota, Pastinaca sativa
82 herba perdicalis Parietaria officinalis
83 herba mercurialis Mercurialis perennis, Mercurialis annua, Sinapis arvensis
84 herba radiolum Polypodium vulgare
85 herba sparagus agrestis Anthriscus silvestris, Asparagus acutifolius, Asparagus tenuifolius, Asparagus aphyllus
86 herba sabina Juniperus sabina
87 herba canis cerebrum Misopates orontium
88 herba rubus Rubus fruticosus
89 herba millefolium Achillea millefolium
90 herba ruta hortensis Ruta graveolens
91 herba mentastrum Mentha longifolia, Calamintha sp.
92 herba ebulum Sambucus ebulus
93 herba puleium Mentha pulegium
94 herba nepeta montana Nepeta cataria, Mentha silvestris
95 herba peucedanum Peucedanum officinale
96 herba innula campana Inula helenium
97 herba lingua canis Plantago lanceolata, Cynoglossum creticum, Cynoglossum officinale
98 herba saxifraga Saxifraga granulata, Pimpinella saxifraga
99 herba hedera nigra Glechoma hederaceum, Hedera helix
100 herba serpullum Thymus serpyllum
101 herba absintium Artemisia absinthium
102 herba salvia Salvia officinalis
103 herba coriandrum Coriandrum sativum
104 herba portulaca Portulaca oleracea
105 herba cerefolium Anthriscus cerefolium
106 herba sisimbrium Mentha aquatica, Mentha silvestris, Mentha viridis
107 herba olisatrum Smyrnium olusatrum
108 herba lilium Lilium candidum
109 herba titimallus Euphorbia sp.
110 herba cardus silvaticus Sonchus oleraceus, Atractylis gummifera, Cardopatium corymbosum
111 herba lupinum montanum Lupinus sp.
112 herba latirida Daphne laureola, Daphne gnidium
113 herba lactuca leporina Lactuca virosa, Chondrilla juncea
114 herba cucumis silvaticus Ecballium elaterium
115 herba cannabis silvatica Althaea cannabina
116 herba ruta silvatica Ruta montana, Ruta chalepensis
117 herba septefolium Potentilla tormentilla, Potentilla heptaphylla
118 herba ocimum Calamintha clinopodium, Viscum album, Ocimum basilicum
119 herba apium Apium graveolens
120 herba hedera crisocantes Hedera helix, Hedera chrysocarpa
121 herba menta Mentha arvensis
122 herba anetum Anethum graveolens
123 herba origanus Origanum sp.
124 herba sempervivum Sempervivum tectorum, Sempervivum arboreum
125 herba feniculum Foeniculum vulgare
126 herba erifion Galega officinalis
127 herba simfitum album Symphytum officinale, Symphytum bulbosum
128 herba petroselinum Petroselinum crispum
129 herba brassica silvatica Cynanchum acutum, Marsdenia erecta
130 herba basilisca Ocimum basilicum?
131 herba mandragora Mandragora officinarum

Illustrations[modifier | modifier le code]

Notes et références[modifier | modifier le code]

Notes[modifier | modifier le code]


Références[modifier | modifier le code]

  1. a et b « Qantara - L'herbier du Pseudo-Apulée » (consulté le )
  2. (it) MAGGIULLI Gigliola, BUFFA GIOLITO Maria Franca, L'altro Apuleio, Naples, loffredo editore, , 205 p., p. 19-31
  3. Olivier Espié, L’Herbarius du Pseudo-Apulée et sa réception dans la tradition médico-magique européenne (projet de thèse de doctorat)
  4. Anonyme, De ponderibus medicinalibus (3r). Pseudo-Hippocrates latinus, Epistola ad Maecenatem (3v-5v). Antonius Musa, Epistola de herba vetonica (19-22v). Pseudo-Apuleius, Herbarius (sive Liber de nominibus et virtutibus herbarum) et Pseudo-Dioscorides, De herbis femininis (22v-63v).
  5. PRADEL-BAQUERRE, Mylène, Herbier, précédé du Traité sur la bétoine d’Antonius Musa. D’après le manuscrit H277, Paris, Classiques Garnier, , 530 p., p.8
  6. (de) Stefan Wulle, « 50 Jahre DFG-Sondersammelgebiet Pharmazie Bilsenkraut und Bibergeil : Zur Entwicklung des Arzneischatzes, Begleitheft und Auswahlbibliographie zur Ausstellung, vom 30.4. bis 19.6.1999 », Veröffentlichungen der Universitätsbibliothek Braunschweig, vol. 13,‎ , p. 17 (lire en ligne [PDF]).
  7. (en) Charles Singer, « The Herbal in Antiquity and Its Transmission to Later Ages », The Journal of Hellenic Studies, vol. 47,‎ , p. 1-52 (lire en ligne Accès limité)
  8. #De Vriend (1984) p. 286-328; #Pradel-Baquerre (2013) p. 523-552
  9. Suzanne Amigües, "Des Plantes nommées moly" in Journal des savants (1995) no. 1 p. 3-29

Voir aussi[modifier | modifier le code]

Manuscrits numérisés[modifier | modifier le code]

Editions modernes[modifier | modifier le code]

  • 1888 : Hermann Koebert (ed.), De Pseudo-Apulei Herbarum Medicaminibus, 1888, Université Louis-Maximilien, Munich, 60p.
  • 1927 : HOWALD Ernest, SIGERIST Henry (éd.). Antonii Musæ De herba vettonica liber. Pseudo-Apulei Herbarius. Anonymi De taxone liber. Sexti Placiti Liber medicinæ ex animalibus, 1927, Teubner (Corpus Medicorum Latinorum IV), Leipzig et Berlin
  • 1984 : VRIEND, Hubert Jan de (éd.). The old english herbarium and medicina de quadrupedibus, 1984, Early English text society, Oxford, 403 p.
  • 2018 : PRADEL-BAQUERRE, Mylène (éd.). Herbier, précédé du Traité sur la bétoine d’Antonius Musa. D’après le manuscrit H277, 2018, Classiques Garnier, Paris, 530 p.

Bibliographie[modifier | modifier le code]

  • (en) COLLINS Minta, Medieval Herbals, The illustrative Traditions, Londres, The British Library and University of Toronto press, , 334 p.
  • PRADEL-BAQUERRE Mylène, Herbier, précédé du Traité sur la bétoine d’Antonius Musa. D’après le manuscrit H277, Paris, Classiques Garnier, , 530 p. (présentation en ligne, lire en ligne).
  • DELATTE, Armand, Herbarius, recherches sur le cérémonial usité chez les anciens pour la cueillette des simples et des plantes magiques, Paris, Les Belles Lettres collection d'études anciennes, , 120 p.
  • (en) MAC KINSEY Loren, Medical illustrations in medieval manuscripts, Londres, Wellcome Historical Medical Library, , 263 p. (lire en ligne)
  • (en) SINGER Charles, « The Herbal in Antiquity and Its Transmission to Later Ages », The Journal of Hellenic Studies, vol. vol.47,‎ , p. 1-52
  • (it) MAGGIULLI Gigliola, BUFFA GIOLITO Maria Franca, L'altro Apuleio, Naples, Loffredo editore, , 205 p.